نقد علمی، تشخیص و تفکیک عالمانه سره از ناسره به منظور تدقیق عملِ علمی، توسعه علم و نهایتاً تحقق توسعه است. نقد در جوامع توسعه نیافته یا وجود ندارد و یا اگر هم وجود دارد، مسموم به بینش و روش عوام‌گرایانه، اهداف و اغراض شخصی و یا گروهی است. این نوع نقد و این جوامع، نه مدافعِ علم و عالم، که قاتل و مقتلِ علم و عالمان‌اند.
حوزه شهرسازی و مدیریت شهری مدرن کشور، به جهت عدم سابقه تاریخی و درون‌زایی و تقلید از نظام شهرسازی و مدیریت شهری غرب، همیشه محل آزمونِ بدفهمی‌های کسانی بوده که به اصطلاح شهرساز نامیده می‌شده‌اند. این عارضه بدخیم، تاروپود شهرسازی و معماری سنتی کشور را از هم گسسته است.
طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، نقطه اتفاق انتخاب این مسیر درست بوده است. مسلم است که این اتفاق نمی‌تواند جامع و مانع باشد. اینکه آیا مسیری که در این خصوص انتخاب شده است، همه حقیقت است یا خیر؟ پاسخ آن منفی است. اما این مسیر، آغاز درست یک تجربه است. این شروع، متأثر از چند دهه تجربه آکادمیک و اجرایی در زمینه شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری کشور است. طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران، خود کارگاه تجربه، تدقیق و تثبیت یک مسیر درست است. اما راه ناهموار و افق بی منتهاست.
در خصوص طرح جامع جدید شهر تهران، تاکنون اظهارنظرهای رسمی و غیررسمی متعددی شده است که می‌توان آنها را در سه دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:
1 - گروهی که به رسم و قاعده نقد علمی، ضمن نقاط قوت، نقاط ضعفی را به طرق مختلف یادآوری کرده‌اند که اغلب آنها در حد بضاعت، امکانات و فرصت موجود و وظایف و مأموریت‌ها، در طرح‌های جامع و تفصیلی اعمال شده است.
2 - گروهی که از سر دلسوزی اما عجله و ناآشنایی، به انتقاداتی پرداخته‌اند که اغلب آنها پس از مذاکره و یا رجوع به مستندات طرح جامع، به آن قانع شده‌اند.
3 - گروهی که به‌رغم ناآگاهی یا آگاهی، انتقاداتی را بر طرح‌های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران وارد کرده‌اند که هم از حیث روش و هم از حیث منش، مسموم و محتوم به زیاده خواهی، تمامیت‌خواهی و غرض‌ورزی بوده است. طرح جامع و تفصیلی شهر تهران هر روز بیش از دیروز، سند وفاق جمعی شد و بیش از پیش بر حقانیت آن صحه گذاشته شده است. طرح جامع، مراحل بررسی همزمان در چند مرجع مرتبط را پشت سر گذاشت و به مرحله تصویب نهایی نزدیک شده است.
با این وجود برخی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران نیز مانند طرح‌های گذشته با رویکرد مکانیستی و بدون توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی تهیه شده است؛ اما باید گفت رویکرد مکانیستی مبتنی بر رابطه علّیِ خطی است. از این نگاه، شهر همانند ماشینی است که از تأثیرگذاری خطیِ برخی عوامل فیزیکی- مهندسی بر هم، شکل گرفته است.
هرگونه اختلال در یک عامل، موجب میرایی و یا اختلال جدی کل دستگاه شهر می‌گردد. در این دیدگاه، تعامل سیستماتیک عوامل متکثرِ طبیعی و انسانی نادیده گرفته می‌شود. در نظام‌های شهرسازی امروز، رویکرد مکانیستی، کاملاً منتفی است. شهرسازی امروز در مرز تعلقات مهندسی و سیاسی و اجتماعی قرار گرفته است.
بنابراین چگونه می‌توان طرح جامع جدید شهر تهران که برای تهیه آن دو سطح مطالعات فرادست و پشتیبان، یعنی نظرسنجی از شهروندان و متخصصان و دولتمردان، بررسی طرح‌ها و برنامه‌های بالادست، مطالعات مدیریت، مالیه، اجتماعی، اقتصادی، حمل و نقل و ترافیک و زیست‌محیطی و سپس برنامه‌ریزی چشم انداز، اهداف و راهبردها انجام شده است را مکانیستی دانست؟ رویکرد روش شناختی طرح جامع جدید شهر تهران نه تنها مکانیستی نیست، بلکه سیستمی است.
در اثر همین جامع‌نگری سیستماتیک بوده است که ساختار فضایی کلانِشهر تهران در طرح جامع جدید بر بنیادهای طبیعی- اکولوژیک، مانند ارتفاعات، تپه‌ماهورها، رود- دره‌ها و بنیادهای تاریخی- فرهنگی استوار و راهبردهای احیای آن تدوین و در طرح تفصیلی تدقیق گردید.
اگرچه رویکرد تجهیز شهر تهران در طرح جامع جدید بر شاخصه‌های مدرنی چون تجهیزات پیشرفته حمل و نقل عمومی و سیستم‌های هوشمند مدیریت و مقاومت سازه‌ای مستحدثات است، اما در راستای توجه به شرایط، فرهنگ و هویت ملی و محلی بوده است که رویکرد فلسفی این طرح بر شاخصه‌های پسامدرنی چون تکثر، پویایی، پایداری، هویت مکانی و محلی و غیره مبتنی گشت و در سازمان فضایی محله محور طرح انعکاس یافته است.
بر همین اساس بوده است که برخلاف گذشته، تأکید بر کاهش حمل و نقل شخصی و ماشینی و افزایش حمل و نقل عمومی و توجه ویژه به شبکه پیاده راه‌ها و تردد پیاده شده است. یکی از انتقادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این است که این طرح نیز مانند طرح‌های گذشته، بیشتر معطوف به ساختار کالبدی شهر بوده و از جامعیت لازم برای توسعه شهر برخوردار نیست.
قبل از هر چیز یادآوری این نکته ضروری است که طرح جامع شهری، ماهیتاً یک نوع برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی فضایی- کالبدی است. از این‌رو اگرچه طرح جامع شهری متأثر از تمام مولفه‌های فرابخشی و بخشی است، اما برنامه یا طرح توسعه شهر نیست. طرح جامع در سلسله مراتب طرح های توسعه شهری، آخرین سطح برنامه‌ها و طرح‌های موضوعی توسعه شهر است. در تکمیل فاصله بین این برنامه با برنامه استراتژیک توسعه شهر (اولین سطح)، انواع برنامه‌ریزی‌های موضوعی طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مدیریتی، حمل و نقل، مسکن، تجهیزات و غیره قرار می‌گیرد.
علاوه بر این، در رویکرد راهبردی که طرح جامع جدید شهر تهران بر اساس آن تهیه شده، برنامه‌ریزی شهری (موضوعی فضایی- کالبدی) با طرح تفصیلی به اتمام نمی‌رسد. فاصله طرح راهبردی و طرح تفصیلی مذکور با طرح‌های میان سطحی مختلف شهری تکمیل می‌گردد. طرح تفصیلی نیز مستقیماً منتهی به برنامه‌های اجرایی نمی‌گردد. حدفاصل طرح تفصیلی تا برنامه‌های اجرایی را طرح‌های موضعی و پروژه‌های توسعه و عمران شهری می‌پوشانند.
در تمام طرح‌ها و برنامه‌های مذکور، رعایت رویکرد سیستمی و جامع‌نگری، لازم و ضروری است. بنابراین برنامه‌ریزی مسائل غیر فضایی شهر، مقدم و لازمه برنامه‌ریزی شهری است. به عبارت دیگر، باید به فرابخشی یا فراموضوعی و بین بخشی یا بین موضوعی اندیشید، اما بخشی یا موضوعی برنامه‌ریزی کرد.
اما از آنجا که برنامه‌ها و طرح‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و مدیریتی شهر تهران قبلاً تهیه نشده بود، در تهیه طرح جامع جدید شهر تهران، به مطالعات اجمالی در زمینه‌های مذکور پرداخته شده است. تکمیل آن مطالعات و تهیه برنامه‌ها و طرح‌های موضوعی نیز در راهبردهای طرح جامع جدید تصریح شده است.
هیچ موضوعی از موضوعات حیات شهر را نمی‌توان بی‌ارتباط و بدون توجه به موضوعات دیگر در نظر گرفت. طرح جامع جدید شهر تهران هم با این رویکرد روش‌شناختی و پس از انجام و تلفیق سه سطح مطالعات فرادست و تدوین چشم‌انداز، اهداف و راهبردها و مطالعات پشتیبان در تمام زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و مدیریتی تهیه شده است.
طرح جامع جدید شهر تهران با تلاقی و درهم‌آمیختگی نتایج تمام مطالعات مذکور به تدوین راهبردهای کلان و سپس تدقیق ساختار فضایی شهر در مقیاس شهر و حوزه‌ها و نهایتاًً تدقیق آن در طرح تفصیلی در مقیاس مناطق، نواحی و محلات شهری پرداخته است. از سوی دیگر افرادی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران بر خلاف روش معمول برنامه‌ریزی، از ابتدا فاقد هدف مشخص بوده است، یا اینکه اهداف اولیه آن در طول تهیه طرح تغییر کرده است.
هیچ برنامه‌ریزی بدون هدف امکان‌پذیر نیست. پروژه تهیه طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران هم از همان ابتدا (مرحله طراحی) دارای هدف مشخصی بوده که در راهنمای تهیه آن که به تصویب شورای راهبری نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران نیز رسیده، درج شده است. اما ذکر این نکته لازم است که اهداف اولیه طرح از نوع اهداف کیفی و آرمانی است.
اهداف کمی و مأموریت طرح بعد از مرحله شناخت و تحلیل وضع موجود و برای مرحله برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی طرح تعیین می‌گردد.
اهداف کیفی می‌تواند در مراحل تکمیل شناخت موضوع، تدقیق شوند. طرح جامع شهر تهران از همان ابتدا بر آن بوده تا سندی را تهیه نماید که بتواند هدایت ساخت و سازها و فعالیت‌های توسعه و عمران و نهایتاً توسعه فضایی شهر تهران بر عهده بگیرد.
برخی بر این عقیده‌اند که طرح جامع جدید شهر تهران به مسائل اساسی شهر، مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی‌ها بی‌توجهی یا کم‌توجهی کرده است؛ در حالی که هر یک از مواردی مثل زلزله، مدیریت بحران و آلودگی‌ها، خود از موضوعات برنامه‌ریزی‌های مستقل بخشیِ قبل از تهیه طرح جامع‌اند.
بطور مثال، موضوع زلزله از زیربخش‌های برنامه‌ریزی محیطی، موضوع مدیریت بحران از زیربخش‌های برنامه‌ریزی مدیریت و ایمنی شهر و موضوع آلودگی از زیربخش‌های برنامه‌ریزی محیطی، حمل و نقل و ترافیک و حتی بهداشت و سلامت شهر است. بنابراین برنامه‌ریزی در آن حوزه‌ها خارج از وظایف، مأموریت‌ها و اختیارات طرح جامع است. اما در زمانی که آن برنامه‌ریزی‌ها انجام نشده باشد، در تهیه طرح جامع فقط می‌توان به مطالعات اجمالی اقدام نمود. طرح جامع جدید شهر تهران در حد فرصت، بضاعت و امکان موجود، از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده نمود و در مواردی هم به مطالعات اختصاصی دست زد.
این موارد منتهی به اسناد، ضوابط و ملاک عمل و راهبردهای توسعه شهری و یا تعریف طرح‌های موضوعی و موضعی شده‌اند. بدیهی است که هر یک از موضوعات مذکور پس از تکمیل و تدقیق مطالعات، ضمن تهیه طرح‌ها و برنامه‌های موضوعی، موجب اصلاح مستمر طرح جامع و تفصیلی می‌گردند.
برخی معتقدند که طرح جامع جدید شهر تهران نیز مانند طرح‌های گذشته، با اهداف آرمانگرایانه و بدون توجه به شرایط و الزامات اجرایی و تحقق‌پذیری آنها تهیه شده است.
طرح جامع و تفصیلی شهر تهران با الگوی راهبردی- ساختاری و روش پهنه‌بندی و سلسله مراتب طرح جامع شهری، طرح‌های موضوعی، طرح تفصیلی پایه و طرح‌های موضعی تهیه شده است.
وقتی طرحی منتهی به راهبردها و تعریف پهنه‌ها و ساختارهای کلانشهری، راهبردهای تهیه طرح‌های موضوعی، تدقیق پهنه‌ها و ساختارهای کلانشهر در طرح تفصیلی، پهنه‌های مختلط عملکردی در مقیاس طرح جامع و تفصیلی و تدقیق طرح تفصیلی و طرح‌های موضوعی در طرح‌های موضعی و گاهی تدوین ضوابط و ملاک عمل اقدام می‌گردد، چگونه می‌تواند آرمانگرا و منتهی به نقشه‌های صلبی باشد؟
برای پرهیز از آرمانگرایی و سلب حقوق مالکیت خصوصی بوده است که طرح جامع جدید شهر تهران از تثبیت کاربری‌ها روی پلاک‌های ثبتی خودداری کرد و تحقق پهنه‌های خدماتی را موکول به تهیه و اجرای برنامه‌های اجرایی مدیریت شهری با پرداخت حقوق برابر کاربری واحد مسکونی برای کلیه اراضی خصوصی شهر تهران کرده است.
در راستای توجه و فراهم‌آوردن الزامات تحقق‌پذیری طرح جامع جدید شهر تهران بوده که این طرح به مطالعه مستقل و مفصل ساختار مدیریت و مالیه شهری و ارائه راهبردهای اصلاح ساختاری لازم در آن پرداخته است.
در همین راستا بوده که این طرح به جای روش خطی معمول گذشته، به روش فرایندی روی آورده و سلسله مراتب، تعامل و فرآیند طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری، از برنامه‌ریزی راهبردی تا برنامه‌های اجرایی میان‌مدت و کوتاه‌مدت را در نظر داشته است. از همین رو این طرح ساختار هماهنگ و یکپارچه و مشارکتی تهیه طرح‌های توسعه شهری را با تأسیس نهاد دائمی تهیه و بازنگری مستمر طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری تهران از طریق تهیه و ارائه لایحه مربوطه به مراجع ذیربط پیشنهاد کرده است.
یکی از انتقادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده که این طرح با تثبیت جمعیت، آنهم با محدود ساختن تراکم ساختمانی، موجب تداوم فاصله شمال و جنوب شهر تهران از یکسو و مسکوت ماندن ساماندهی بافت‌های فرسوده از سوی دیگر شده است. در حالی که رشد و توزیع جمعیت تابع مؤلفه‌های مختلفی خارج از زیربنای مسکونی یا توسعه صرف فیزیکی است.
واقعیت این است که توسعه افقی شهر تهران به حداکثر ممکن رسید و سطوح داخلی آن نیز کاملاً اشباع شده است. افزایش تراکم ساختمانی شهر تهران هم به دلیل حفظ منظر، مسائل اجتماعی، محدودیت ظرفیت شبکه و تجهیزات آن امکان‌پذیر نیست. بنابراین ظرفیت جمعیت‌پذیری شهر تهران محدود، قابل اندازه‌گیری و در ارتباط مستقیم با بازسازی محدوده داخلی فعلی شهر تهران است.
علاوه بر این، بدون تحدید جمعیت، امکان تدوین اهداف کمی و حتی کیفی و برنامه‌ریزی و کنترل توسعه میسر نیست. از این‌رو جمعیت شهر تهران در افق طرح جامع جدید بر اساس مطالعات جمعیت شناسی و با توجه به روندهای تحول آن در چند دهه اخیر تعیین شده است. اما طرح جامع جدید بر خلاف طرح‌های قبلی، جمعیت و برنامه‌ریزی سطح و سرانه خدمات را قطعی نکرده است.
در این طرح، حداقل جمعیت شهر تهران بر اساس یک رابطه ریاضی و منطقی بین نرخ رشد جمعیت، سطح اشغال زمین، تراکم ساختمانی، سطح کاربری مسکونی، سرانه مسکونی، سرانه زیربنای مسکونی، بعد خانوار و غیره به میزان 7/8 میلیون نفر اما حداکثر جمعیت شهر تهران با لحاظ سایر مسائل احتمالی و نظر شورای اسلامی شهر تهران به میزان 1/9 میلیون نفر در نظر گرفته شده است.
بر همین اساس، برنامه‌ریزی طرح جامع جدید برای جمعیت حداکثری 1/9 انجام شده است. برخلاف برداشت‌های موجود، طرح جامع شهر تهران، جمعیت حوزه‌ها و مناطق شهر تهران و نهایتاً عدم تعادل فضایی- اجتماعی- اقتصادی موجود را تثبیت نکرده است، بلکه طرح جامع جدید در صورت تحقق، توزیع جمعیت در بین حوزه‌ها و مناطق شهر تهران را متعادل می‌کند. در این ارتباط برخی مناطق دارای مازاد جمعیتی خواهند شد که در درازمدت، همانند روند طبیعی کل دوره حیات شهر، در مناطق دارای گنجایش توسعه ساختمانی توزیع خواهند شد.
از سوی دیگر، اراضی ذخیره مشخصی در کل شهر تهران برای پذیرش جمعیت مازاد برخی مناطق و محدوده‌های مداخله نوسازی بافت‌های فرسوده درنظر گرفته شده است. در خصوص بافت فرسوده هم واقعیت این است که بهسازی، نوسازی و بازسازی شهر با حفظ سرانه‌های مسکونی و زیربنای مسکونی موجود، محدودیت شبکه، تجهیزات و زیرساخت‌ها، امکانات و تراکم جمعیت موجود امکان‌پذیر نیست.
از سوی دیگر، در طرح‌های موضوعی و موضعی نوسازی، مکانیزم افزایش توان اقتصادی جمعیت سرریز فضاهای نوسازی برای تأمین فضای اسکان در نقاط دیگر شهر باید در نظر گرفته شود. از این‌رو طرح ساماندهی بافت‌های فرسوده شهر تهران به عنوان یکی از مهمترین طرح‌های موضوعی شهر تهران در اولویت قرار گرفته و توسط سازمان نوسازی شهر تهران در دست انجام است.
طرح جامع در این خصوص دارای راهبردهای مشخصی است. در ضمن، این طرح، محدوده بافت‌های فرسوده شهر تهران را مشخص و اولویت‌بندی کرده است. همچنین به موازات طرح جامع و تهیه طرح جامع موضوعی نوسازی بافت‌های فرسوده شهر تهران توسط سازمان نوسازی شهر تهران، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی و نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران، پروژه «طراحی نظام مداخله ساماندهی بافت‌های فرسوده شهر تهران» را در دست اقدام دارد.
یکی از اشکالات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده است که این طرح فاقد یک مکانیزم مشارکتی بوده و تمامی دستگاه‌ها، تشکل‌های غیردولتی و مردم در آن حضور نداشته‌اند.
مشارکت در شکل مدرن و امروزین آن مربوط به جوامع باز و دموکراتیک و اوج آن در نظام‌های لیبرال- دموکراسی مدرن غربی است. از این رو مشارکت در جوامع سنتی با مفهوم مشارکت در جوامع مدرن که براساس تصمیمات شخصی،آگاهانه و داوطلبانه و در قالب نهادهای دموکراتیک و غیردولتی صورت می‌گیرد کاملاً متفاوت است.
مفهوم مشارکت ارتباط تنگاتنگ و مرتبط با مفهوم شهروندی دارد که در آن حقوق، وظیفه، نقش و مسئولیت شهروندان مشخص و نهادینه شده است. از این‌رو مشارکت مبنا و معرف اصلی و جزیی از حقوق و وظایف شهروندی است که می‌تواند به گونه‌های مختلف تحقق یابد. پس مشارکت واقعی شهروندان مستلزم تصویب و تضمین حقوق و مسئولیت‌ها، شرایط مناسب برای مشارکت و برآوردن انتظارات اعضای جامعه است. از این‌رو مشارکت می‌تواند در اشکال و مراتب مختلف انجام پذیرد.
در هر حال تحقق مشارکت مستلزم برخی پیشنیازهاست که عمدهترین آن عبارت از ضرورت، انگیزه، فرصت، قدرت، فایده، اثربخشی، توانمندی و پاسخگویی است. آنچه که در دوران معاصر با تقلید از دنیای غرب در فرایند تجددگرایی وارد کشور شده است، هم از حیث محتوی و هم از حیث روش به جهت عدم زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی با آنچه که در دنیای غرب مطرح بوده و هست تفاوت دارد. مشارکت در امور شهری در سطوح و حوزه‌های گوناگون میسر است.
مهمترین نوع مشارکت در امور شهری، مشارکت شهروندان در طراحی، تدوین و اجرای طرح‌های توسعه شهری است. طرح‌های توسعه شهری پیوند بارزی با زندگی شهروندان دارند و مشارکت آنان در تهیه و اجرای این طرح‌ها ضروری است.
در طرح جامع جدید شهر تهران در حدی که شرایط و فرصت ایجاب می‌کرده است، سعی شده است تا شرایط مشارکت فراهم گردد. البته مدیریت تهیه طرح جامع جدید شهر تهران هم از عارضه ساختاری و تاریخی مذکور مدیریت شهری کشور در امان نبوده است. از این رو، اینکه آیا نمی‌شد بر وسعت و حوزه مشارکت سازمان تهیه طرح مذکور افزود، شکی نیست. برخی زمینه‌ها و ظرفیت‌های مرتبط موجود در این خصوص که در مراحل اولیه تهیه آن طرح پنهان مانده بودند، در مراحل بعدی مورد استفاده قرارگرفته‌اند.
سازمان اجرایی تهیه و تصویب طرح جامع جدید شهر تهران از ابتدا بصورت مشارکتی طراحی و تنظیم شده بود، اما این سازمان غالباً از عوامل رسمی مدیریت شهری و جامعه حرفه‌ای تشکیل شده بود. این طرح علاوه بر موافقتنامه و نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی مشترک فی‌مابین وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری تهران، مرکب از شورایی بوده است که در آن شورا، نمایندگان نهاد، شهرداری تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت کشور، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، شورای اسلامی شهر تهران، مهندسین مشاور و چندتن از دانشگاهیان شرکت داشته‌اند. این شورا تمام فرایندهای طرح را بررسی و تصویب کرده است.
اینکه گفته شده است شورای راهبری طرح جامع بعد از مدتی تعطیل شد و امور طرح جامع به دست یک نفر در نهاد متمرکز شد، اینگونه نبوده است. تعداد جلسات و حضور شورا در اوایل طراحی پروژه و تصویب موارد آن بیشتر تشکیل می‌شده است.
اما با اتمام طراحی و نظارت تهیه طرح جامع، لزومی به تشکیل جلسات مذکور مشاهده نشده است. بعد از این مرحله، مرحله هماهنگی و هدایت تهیه و سپس بررسی و تصویب طرح بوده است که در کمیته‌های فنی مربوطه و مراجع رسمی آن صورت می گرفته و از حوزه اختیارات و وظایف شورای راهبری خارج بوده است. نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی هم اکنون موضوع تشدید فعالیت مجدد آن شورا را برای بررسی نظام و مکانیزم‌های تکمیلیِ بعد از تصویب و اجرا و بازنگری طرح جامع در راستای لایحه تشکیل نهاد دائمی طرح‌های توسعه شهری تهران را مد نظر دارد.
برخی انتقاد می‌کنند که در زمینه طرح جامع اطلاع‌رسانی لازم صورت نگرفته است.
اطلاع رسانی در مرحله تهیه طرح جامع جدید شهر تهران بیشتر به ساختار سازمان اجرایی تهیه آن مرتبط است. به عبارت دیگر، نوع و سازمان مشارکت تهیه طرح است که میزان اطلاع رسانی در این خصوص را مشخص می‌کند. ضمن اینکه رسانه‌ها و جراید هم امکان هماهنگی و اخذ خبر را داشته‌اند و اقداماتی هم در این خصوص از آن طرق صورت گرفته است.
از سوی دیگر، در مرحله تهیه طرح جامع، امکان اطلاع‌رسانی مسائل تخصصی در دست اقدام تهیه و نهایی نشده آن طرح را نمی‌توان به اطلاع عموم مردم رسانید. اما پس از تهیه و در مرحله بررسی، اطلاع‌رسانی وسیعی صورت گرفته است.
برگزاری کارگاه‌های عمومی طرح جامع و تفصیلی، ارائه نتایج مطالعات طرح جامع در
وب سایت مرکز (نهاد)، برگزاری جلسه و درخواست ویژه نامه از روزنامه همشهری، درخواست اخذ مجوز نشریه ویژه و مصاحبه با بسیاری از ارباب جراید و رسانه‌ها و نشست‌های تخصصی و نقد از این جمله بوده است.
یکی دیگر از مهمترین انتقادات وارده بر مدیریت تهیه طرح جامع جدید شهر تهران این است که موضوع نهادینه کردن و رسمیت بخشیدن به نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران به رغم اینکه در موافقتنامه فی‌مابین وزارت مسکن و شهرسازی و شهرداری تهران بر عهده مدیریت آن نهاد موقت گذاشته شده بود، مغفول مانده است.
اگرچه در ابتدا بیشتر وقت و تلاش مدیریت نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران صرف امور جاری و فراهم آوردن مقدمات شروع مطالعات و تهیه طرح جامع و تفصیلی، مثل استقرار، سازماندهی دستگاه مدیریت، تنظیم شرح خدمات، انتخاب مشاور، عقد قراردادها و غیره شده است، اما بعد از آن و به موازات مطالعات طرح جامع و تفصیلی و پس از برگزاری جلسات متعدد و بررسی‌های به عمل آمده، موضوع نهاد و تهیه لوایح و طرح‌های مربوطه موکول به مطالعه تخصصی و تفصیلی شد و انجام این مطالعه و تهیه طرح‌ها و لوایح مربوطه به مشاور ذیصلاحی (مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران) واگذار گردید.
مطالعات مذکور در موعد مقرر انجام شد و نتایج آن ارائه گردید.یکی از ایرادات وارده بر مدیریت و نظارت تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی این است که این امر مهم تحت تأثیر مشاورین تهیه‌کننده آن طرح‌ها قرار داشته و حتی برخی از اعضای شورای راهبری طرح‌های جامع و تفصیلی نیز به مشاور تهیه آن طرح‌ها تبدیل شده‌اند.
قبل از هر چیز ذکر این نکته ضروری است که حجم امور همزمان تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی و سپس طرح‌های موضوعی و موضعی نیازمند دستگاه نظارتی چند لایه‌ای گسترده و مشارکتی‌ای بوده که امکان آن، هم از مرکز (نهاد) سلب بوده و هم در دستگاه مشارکتی تهیه طرح‌های جدید مورد پذیرش نبوده است.
از این‌رو ارزیابی مطالعات طرح‌های جامع توسط نیروهای کارشناسی در اختیار نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران انجام پذیرفت و ارزیابی طرح تفصیلی هم به مشاوری واگذار شد که به جهت شرکت در تهیه طرح جامع و آشنایی کامل با آن و برخورداری از کمیته‌های کاری مختلف، مناسب‌ترین گزینه در این خصوص بوده است.
نمایندگان رسمی نهاد هم در تمام مراحل بررسی و ارزیابی آن طرح حضور داشته‌اند. اما هماهنگی‌های مناطق با هم به نمایندگان منتخب خود مشاورین مناطق که به کمیته‌های حوزه‌ها و مرکزی تقسیم می‌شد واگذار شده است. از این‌رو مشاورین هیچ اعمال نفوذی در ارزیابی‌ها نداشته‌اند. اما بصورت مشارکتی در پیشبرد امور هماهنگی مؤثر بوده‌اند.
هماهنگی‌های طرح‌های جامع و تفصیلی هم در کمیته مشترکی از نمایندگان نهاد، مشاور طرح جامع و مشاورین مناطق انجام شده است. از اعضای شورای راهبری هم کسی بعداً مشاور تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی نشد،بلکه در این شورا، مشاور طرح جامع و نماینده مشاورین مناطق که رئیس کمیته هماهنگی مشاورین مناطق هم بوده است جهت اطلاع و هماهنگی‌های لازم حضور داشته اند.
برخی بر این عقیده‌اند که مدیریت تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی از هرگونه انتقادی در فرایند تهیه طرح‌های مذکور گریزان بوده است. همین شرایط موجب تغییر جدی کادر مدیریتی نهاد و مدیریت طرح‌های جامع و تفصیلی شده است.
همانطور که در بند 7 این نوشتار آمده است، سازمان سیاست‌گذاری، تهیه و ارزیابی طرح‌های جامع و تفصیلی جدید شهر تهران یک سازمان نسبتاً گسترده اما مشارکتیِ تخصصی بوده است. از ویژگی‌های هر سازمان مشارکتی، تصمیم‌گیری بر اساس گفتمان و حداکثر آراست.
بنابراین چگونه ممکن است مدیریت تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی دارای روش یکجانبه‌نگری بوده باشد. البته احتمالاً رفتار مدیریتی مدیریت تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی در اتخاذ تصمیم نهایی از سرجمع نقطه نظرات موجود، با یکجانبه‌نگری و انتقادناپذیری اشتباه شده است.
این از ویژگی‌های مدیریت پروژه در شرایط فرهنگی فعالیت‌های اداری و حتی حرفه‌ای جامعه ماست. اگر قرار باشد ما به اتفاق آرا و یا حداکثر آرا در این موارد اقدام نماییم، با توجه به عدم فرهنگ مشارکتی لازم، محدودیت منابع و زمان به نتیجه نمی‌رسیم. ناگفته نماند که زیاده‌خواهی، تمامیت‌خواهی و خودباوری و حذف دیگران از مهمترین ویژگی‌هایی است که افراد را از مشارکت آزاد و یا رقابت سالم در جامعه محروم می‌کند.
ما هنوز یاد نگرفته‌ایم که ضمن اختلاف سلیقه، نظر و روش بتوانیم با هم کار مشترک بکنیم. بخشی از جابجایی‌ها و تحولات سازمان اجرایی مدیریت طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران نیز ناشی از این مسائل بوده است.
یکی از اشکالات وارده به مدیریت طرح جامع جدید شهر تهران، شکل گیری یکباره مشاور و انتخاب مدیر پروژه غیرمرتبط با آن بوده است.
اهمیت، ماهیت و گستره مسائل کنونی شهر تهران که مد نظر طرح جامع جدید قرار گرفته است با آنچه که در گذشته مطرح بوده،کاملاً متفاوت است. رویکرد نظری، روش‌شناسی و روش تهیه طرح جامع جدید شهر تهران نیز با طرح‌های قبلی کاملاً فرق دارد. از سوی دیگر، هیچ یک از مشاورین شهرسازی و معماری موجود داخلی تجربه تهیه طرحی به اندازه و اهمیت طرح جامع جدید شهر تهران و با رویکرد و روش‌شناسی و روش همزمان و فرایندی طرح‌های توسعه شهری را نداشته‌اند. همچنین از مشاور مادر خارجی نیز به جهت رعایت مسائل سیاسی- امنیتی نمی‌توانستیم استفاده نماییم.
بنابراین تنها راهِ پیش‌رو، ایجاد شرکت جدید متشکل از چند شرکت موجود صنفی بوده است. واقعیت دیگر این بوده است که افراد حائز شرایط مدیریت این مشاور و پروژه طرح جامع و تفصیلی جدید شهر تهران الزاماً در مشاورینی که وجود دارند موجود نبوده‌اند و یا مشاورین حائز شرایط، درگیر پروژه‌ها و تعهدات جاری دیگر بوده‌اند.
از این‌رو مشاور جدید از مشارکت و مشاورت ذیصلاح‌ترین افراد صنفی و حرفه‌ای کشور تشکیل شد. پس از تجهیز مشاور و انجام اقدامات لازم در این خصوص، موضوع انتخاب مدیر پروژه مطرح شد.
به جهت اهمیت پروژه و حساسیت آن، برخی از افرادی که مورد نظر بوده‌اند، این مسئولیت را نپذیرفتند. تا اینکه مدیر فعلی پروژه تهیه طرح جامع جدید تهران، به جهت سابقه چندین ساله حرفه‌ای خود، به اجبار حاضر به قبول آن شده است. اگرچه ایشان تحصیلات مستقیم شهرسازی ندارند و بیشتر در حوزه برنامه‌ریزی توسعه اجتماعی و منطقه‌ای کار کرده‌اند، اما با مسائل شهری نیز بخوبی آشنا بودند و نگاه جامع به مسأله و طرح جامع شهر تهران را داشته‌اند.
یکی از ایرادات وارده بر طرح جامع جدید شهر تهران این بوده است که برخی سیاست‌های جاری دولت، مثل خروج شرکت‌های دولتی از شهر تهران در آن لحاظ نشده و برنامه‌های دستگاه‌های دیگر را اخذ و لحاظ نکرده است.
به نظر می‌رسد کسانی که این انتقاد را بر طرح جامع جدید شهر تهران داشته‌اند، یا با نوع، مقیاس، اهداف و مأموریت‌های طرح جامع جدید و یا با مکانیزم تهیه آن آشنایی ندارند. برای تهیه طرح جامع جدید شهر تهران، کلیه مصوبات حکومت، از جمله دولت در خصوص شهر تهران بررسی شد و در تدوین چشم انداز، اهداف و راهبردهای آن مورد استفاده قرار گرفته است.
موضوع خروج شرکت‌های دولتی از شهر تهران یک موضوعِ در مقیاس اجرایی است و با مقیاس طرح جامع فاصله فراوانی دارد. همچنین این موضوع منتهی به برنامه مصوب و قابل استنادی نشده است تا بتوان آن را در تهیه طرح جامع مورد استفاده و ملاک عمل قرارداد. علاوه بر این، عدم دخالت چنین تصمیمی در طرح جامع جدید شهر تهران، هیچ خدشه‌ای را به این طرح وارد نمی‌کند. این مورد و موارد مشابه دیگر در صورت قابلیت توجیه علمی و اجرایی، احتمالاً می‌توانند در تدوین راهبردهای طرح جامع مورد استفاده قرارگیرند.
در خصوص اخذ و لحاظ برنامه‌های سایر دستگاه‌های مدیریت شهری در طرح جامع جدید شهر تهران، این اتفاق افتاده است. دستگاه‌هایی که از برنامه‌های مشخصی برخوردار بوده‌اند، برنامه‌های آنها اخذ و در طرح جامع و تفصیلی نیز لحاظ شده است. شرکت آب و فاضلاب، برق، گاز، شرکت حمل و نقل ریلی تهران و حومه، راه آن بین شهری، نیروهای نظامی و انتظامی، مدیریت بحران و پدافند غیر عامل، از این جمله‌اند.
این اطلاعات در قالب طرح‌های موضوعی و موضعی در نقشه‌های طرح جامع و تفصیلی شهر تهران جانمایی و مشخص شده‌اند. حتی پروژه‌های اجرایی- عمرانی شهرداری تهران در روی نقشه‌های طرح تفصیلی مناطق شهر تهران جانمایی شده‌اند.
برخی بر این عقیده‌اند که مدیریت طرح جامع تهران سعی کرده است این طرح را با حذف مراجعی چون شورای برنامه‌ریزی استان و یا تأیید شهرداری تهران به تأیید و تصویب شورای اسلامی شهر تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برساند.
چگونه می‌توان مراجع رسمی و قانونی بررسی و تأیید و تصویب طرح جامع را به خواست مدیریت تهیه آن حذف کرد؟ موضوع از این قرار بوده است که پیشنهاد شده بود به جهت اینکه شهر تهران نیاز مبرم و عاجل به طرح و برنامه جدید دارد، در صورت امکان فرایند بررسی و تصویب طرح جامع جدید شهر تهران با تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تجمیع و کوتاه شود.
بر اساس همین پیشنهاد، فرایند مذکور بطور همزمان در کمیته‌های مشترک شورای برنامه‌ریزی استان و شورای عالی شهرسازی و معماری ایران انجام شد. همزمان با این اقدام، طرح جامع در شورای اسلامی شهر تهران نیز مورد بررسی مقدماتی قرار گرفت. بدیهی است که بررسی رسمی طرح جامع در شورای اسلامی شهر تهران باید با پیشنهاد مستقیم شهردار محترم تهران باشد. قبل از این اقدام نیز لازم است طرح مذکور به تأیید شهردار محترم تهران برسد.
اگرچه به جهت اینکه مراحل ارزیابی و تأیید طرح جامع در خود نهاد تهیه آن طرح که نماینده مشترک شهرداری و وزارت مسکن و شهرسازی است صورت پذیرفت و لزومی به ارزیابی مجدد آن در مرجع دیگری نبوده است، اما تنویر خاطر مجموعه سازمان شهرداری و خصوصاً شهردار محترم تهران ضروری بوده است.
بنابراین بررسی اولیه و اصلاح همزمان طرح جامع جدید شهر تهران در چند مرجع قانونی به موازات هم در راستای کاهش زمان بررسی و تصویب رسمی و نهایی از ویژگی‌های مثبت این طرح بوده است. علاوه بر این، طرح تفصیلی مناطق نیز همزمان با بررسی طرح جامع، با استفاده از نتایج میانکاری فرایند تصویب آن طرح، در کمیته‌های مربوطه، مورد بررسی قرار گرفت و آماده ارائه و بررسی و تصویب در جلسات کمیسیون ماده 5 است.
بدیهی است که هرگونه اصلاح احتمالی در طرح جامع و تأثیر آن بر طرح تفصیلی، آن اصلاحات در طرح تفصیلی اعمال می‌گردد. مکانیزه بودن این طرح‌ها در محیط GIS، این امکان را به راحتی میسر کرده است. بنابراین کلیه تشریفات قانونی بررسی و تصویب طرح جامع و تفصیلی شهر تهران رعایت شده و مابقی آن هم رعایت خواهد شد.
